روزه هم مانند سایر احکام متین اسلام ، از حکمت و مصلحت خاصی سرچشمه می گیرد. روایات متعددی با تعبیرهای گوناگون ، گوشه ای ازحکمت نهفته آن را بیان می کند، در زیر به چهار مورد آن اشاره می کنیم :
الف – اخلاص و خود سازی
« فرض الله الصیام تثبیتاً للاخلاص » (۱)
خداوند ، روزه را برای تثبیت اخلاص ( در دل مردم ) واجب کرده است .
« صائم » باخودداری از خواسته های نفسانی ، فرمان خدا را به اجرا می گذارد و با عالم ملکوت ، پیوند معنوی برقرار میکند و چون کارهای حیوانی را رها کرده ، درونش صفا و جلا می یابد . همین طور ، همگام با امساک از لذات جسمانی ، از لذت های حرام روحانی نیز پرهیز می کند. و امتناع می ورزد .و از آنجا که روزه عبادتی است که به دلیل « دیدنی » نبودن عمل کمتر می توان به وسیله آن مرتکب گناه ریا شد و لذا این عمل از اخلاص بیشتری برخوردار است .
ب – تعدیل قوای جسمانی
دستگاههای مختلف بدن درطول یک سال فعالیت شبانه روزی ، ممکن است دچار عارضه و فرسودگی با خستگی مفرط گردندکه اگر به آنها رسیدگی نشود. آسیب کلی ببیند . از این رو خداوندحکیم برای حفظ سلامتی و ترمیم و تعدیل قوای جسمانی مؤمن ، روزه را واجب کرده است . شاهد این گفتار ، سخن حکیمانه رسول خدا – صلی الله علیه وآله – است که فرمود :
« صوموا تصحوا» (۲)
روزه بگیرید تا سالم بمانید.
ج – تمرین تقوا
سومین حکمت مهم روزه داری ، ممارست وتمرین « پرهیزکاری » است . مسلمان با تمرین یک ماهه خود در ماه مبارک ، از ارضای تمایلات نفسانی خودداری می کند تابه نفس خویش بقبولاند که توانایی ایستادگی در برابر کارهای ناروا را دارد ، به عنوان نمونه روزه دار :با نخوردن غذای حلال خود ، تمرین می کند که به اموال دیگران دست درازی نکند. با نرفتن نزد همسر خویش ، درک می کند که به ناموس دیگران نباید چشم طمع دوخت .
با بستن زبان از دروغ برخداو پیامبر – صلی الله علیه و آله – یاد می گیرد که هر کلامی را بر زبانش جاری نکند.
مسأله تمرین تقوا و افزایش درجه آن را به قرآن در آیه « روزه » بصراحت بیان کرده ، پس از بیان وجوب روزه فرموده است :
« لعلکم تتقون » (۳)
شایدشما تقوا پیشه کنید.
د – کم شدن فاصله فقیر وغنی
احساس نیاز ونداری و چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی و محرومیت ، حکمت دیگر روزه است . به این معنا که ثروتمندان مسلمان در طول سال ، از نعمت و رفاه برخوردارند و هر زمان ، هر چه اراده کنند ، در اختیارشان قرار می گیرد ، دیگر چگونه به یادمحرومان باشند؟ و از کجا بفهمند که « گرسنگی » چه دردی است ؟ آنان باید یک ماه باگرسنگی و تشنگی .
دمساز شوند تا طعم تلخ آن را بچشند و دل رفاه زده آنان قدری به حال محرمان بسوزد : از امام حسین – علیه السلام – پرسیدند : چرا خدا روزه را واجب کرده است ؟ فرمود :
« لیجد الغنی مس الجوع فیعود بالفضل علی المسکین » (۴)
تا توانمند گرسنگی را لمس کندو مازاد برنیاز را بر مستمند باز گرداند.
۵- یادآوری آخرت
آخرین حکمتی که دراینجا به آن می پردازیم به خاطر آوردن آخرت است . حضرت رضا – عیه السلام – طی گفتار متینی این پرسش را طرح می کند که :
چرا فرمان روزه داری بر بندگان صادر شده است . آن گاه در پاسخ می فرماید:
« لکی یعرفوا ألم الجوع و العطش فیستدلوا علی فقر الاخره » (۵)
تا درد گرسنگی وتشنگی را بفهمد و بر بیچارگی سرای دیگر رهنمون کردند.
از این رو ، پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله – در یکی از خطبه هایی که در آستانه ماه مبارک رمضان ایراد کرد ، فرمود :
« ... واذکروا بجوعکم وعطشکم فیه جوع یوم القیمه و عطشه ...» (۶)
باگرسنگی و تشنگی تان دراین ماه گرسنگی و تشنگی روز قیامت رابه یاد آورید.
مراتب روزه داری :
امیر مؤمنان ، صلوات الله علیه روزه را داری سه مرتبه دانسته و می فرماید :
« صوم القلب خیر من صیام اللسان و صیام اللسان خیر من صیام البطن » (۷)
روزه دل بهتر از روزه زبان و روزه زبان برتر از روزه شکم است.
ملامهدی نراقی این مراتب را نام گذاری و درتوضیح هر یک می نویسد :
۱- روزه عام که نگه داشتن شکم وشهوت است و فایده آن ، رفع تکلیف و آزادی از دوزخ است .
۲- روزه خاص که بایستی علاوه بر مرتبه اول ، چشم ، گوش ، زبان ، دست ، پا ودیگر جوارح را نیز از آلوده شدن به گناه حفظ کرد و ثواب های وعده داده شده از سوی خدا ( بیشتر ) به چنین روزه ای تعلق می گیرد.
۳- روزه خاص الخاص که در این مرحله ، علاوه بر رعایت دو مرحله پیش ، دل نیز از افکار دنیوی ، اخلاق زشت و همت پست ، روزه می گیرد و از غیر خدا بکلی گسسته می گردد. (۸)
آداب روزه داری
آیا تاکنون دیده اید کسی درمجلس عزا و سوگواری ، اشعار شاد و فرحزا بخواند و شاد وخندان باشد ؟ یا دیده اید شخصی با شال عزا در مجلس جشن وسرور شرکت کند و گریه کند ؟
اگر پاسختان منفی است ، دلیلتان چیست ؟ شاید شما هم به این مطلب اذعان داشته باشید که شرکت در هرمجلسی تشریفات خاص خودرا می طلبد .
حال ، باتوجه به اینکه « صائم » در مدت روزه داری ، در حریم قدس الهی و ضیافت الله داخل می شود و از سوی پروردگار پذیرایی می شود. شایسته است آداب ویژه چنین محفلی را مراعات کند، تا بیشتر مورد لطف « صاحب خانه » قرار گیرد .اینک از آن آداب :
الف – پرهیز از گناهان
هر گناهی ، خشم وغصب الهی را بر می انگیزد ؛ اما در ماه مبارک رمضان ، آلوده شدن به گناه ، زشتی بیشتری دارد ، بدین خاطر میهمان خدا نباید گرد آن بگردد.
روزی پیامبر – صلی الله علیه و آله – پیرامون ماه مبارک رمضان سخن می گفت ، امیر مؤمنان – علیه السلام – پرسید :
ای رسول خدا ! برترین عمل دراین ماه چیست !
پیامبر – صلی الله علیه و آله – پاسخ داد :
پرهیز از هر چه خدا حرام کرده است . (۹)
با این وصف ، بسیاری از روزه داران اگر دست از گناه نشویند ، جز تشنگی و گرسنگی ، طرفی نمی بندند . حضرت زهرا سلام الله علیها می فرماید :
« ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره وجوارحه » (۱۰)
روزه داری که زبان ، گوش ، چشم و اعضا و جوارحش را ( از گناه ) حفظ نکند ، با روزه خود چه می کند ؟
یعنی این روزه چه سودی برای او دارد ؟
ب – انجام واجبات
دومین وظیفه میهمان خدااین است که بقیه دستورات الهی رانادیده نگیرد ، که این خود ، بزرگترین بی ادبی در محضر ربوبی است و چنین میهمانی نزد ملکوتیان انگشت نما می شود.
به نظر شما آیا روزه داشتن و نماز نخواندن ، روزه گرفتن و خمس ندادن ، روزه داری و مردم آزاری و ... باهم سازگاری دارد ؟
ج – پرستش و نیایش
از دیگر آداب ماه خدا ، نیایش و پرستش داوطلبانه است. فراوانی نمازها ودعاهای ماه رمضان ، گویای اهمیت آن است . روزه دار با تشریفات ویژه به « ضیافت الله » دعوت شده و چه نیکوست که با هدیه گرانبهایی به محضر خدای سبحان شرفیاب گردد و زیباترین هدیه به پیشگاه الهی ، ساییدن پیشانی به خاک و بالا بردن دست نیاز است .
د -تلاوت قرآن
ماه رمضان ، بهار قرآن است ، قرآن و رمضان ؛ پیوندی دیرینه دارند زیرا یکی از شب های ماه مبارک رمضان ، یعنی شب قدرظرفیت نزول قرآن را دارا بوده و سزاوار است که روزه دار ، این پیوند را نگسلد و با ترتیل آیه های روح بخش قرآن ، فضای ملکوتی ماه خدا را عطرآگین سازد که به گفته آورنده قرآن :
« من تلا فیه آیه من القرآن کان له مثل أجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور »(۱۱)
کسی که یک آیه از قرآن را در ماه رمضان تلاوت کند، به اندازه اجر یک ختم قرآن در دیگر ماهها نصیبش می شود.
۵- آداب دیگر
آنچه گفته شد ، مهمترین آداب میهمانی خدا بود ، به برخی دیگر فقط اشاره می کنیم . صدقه به فقرا و مستمندان ، احترام به بزرگترها ، مهربانی نسبت به کوچک ترها ، صله رحم ، ترحم به یتیمان ، توبه واستغفار ، افطاری دادن ، خوش خلقی ،مارا نسبت به زیردستان ، صلوات برمحمد و آل محمد و... . (۱۲)
آثار ارزشمند روزه داری
ارزنده ترین آثارهر عبادتی ، همان اطاعت از دستور خداوند بزرگ است و آثار دیگر به دنبال آن نصیب شخص عابد می گردد . اما انسان روزه دار علاوه بر تمام آثار گرانبهایی که از این رهگذار به دست می آورد. مشمول لطف ویژه الهی می گردد. خداونددر باره آن چنین فرموده است :
« الصوم لی و أنا أجزی به » (۱۳)
روزه برای من است و من به آن پاداش می دهم ( ی۴ا من خود پاداش آن هستم ) .
_________________________________
(۱) بحارالانوار ، ج ۹۶ ، صفحه ۳۶۸
(۲) همان ، صفحه ۲۵۵
(۳) بقره (۲) ، آیه ۱۸۳
(۴) بحارالانوار ، ج ۹۶ ، صفحه ۳۷۵
(۵) همان ، صفحه ۳۹۶
(۶) همان ، صفحه ۳۵۶
(۷) شرح غررالحکم ، ج ۴ ، صفحه ۲۲۳
(۸) جامع السعادات ، ج ۳ ، صفحه ۳۸۱ ، بیروت
(۹) بحارالانوار ، ج ۹۶ ، صفحه ۳۵۸
(۱۰)همان ، صفحه ۲۹۵
(۱۱)بحارالانوار ،ج ۹۶ ، ص ۳۵۷
(۱۲)همان صص ۳۵۶ ، ۳۵۷
(۱۳)همان ص ۲۵۵
